Iom rusta zinko
• Nikola Rašić
Zinko. David van Reybrouck. Trad. Piet Buijnsters. Hago: Internacia Esperanto-Instituto, 2017 (reviziita eldono). 55p. 20cm.
Prezo ĉe UEA: € 7,50
Mendi en la katalogo de UEA
La iama “lando” Neŭtrala Moresneto (ĉefurbo: Kelmis) estas jam konata en la Esperanto-historio, kvankam nesufiĉe. Temas pri teritorio de 3,5 km2 inter Belgio kaj Germanio, kun kontakta punkto ankaŭ kun Nederlando (iam la sola kvarlanda landlimo), kiu restis nedividebla dum la pactraktadoj en Vieno, post la Napoleonaj militoj en 1816. Ĝi ekzistis ĝis 1920, do entute 104 jarojn.
En sia administrado ĝi dependis de Nederlando (kaj poste Belgio) kaj Prusio (Germanio) sed esence funkciis kiel memstara ento, kun propraj flago, himno, poŝtmarko kaj tute aparta evoluo, kie ankaŭ Esperanto havis sian rolon. Ĝi fariĝis rifuĝejo por diversaj kolorozaj figuroj kaj forĵetitoj, tiel ke tie, krom la zinka minejo – la ĉefa fonto de enspezoj –, funkciis ankaŭ alkoholaj distilejoj por kontrabandado al la najbaraj landoj, bordeloj, kabaredoj, kazinoj k.s. Iusence ĝi fariĝis la Monako de la Nordo.
Ĝi troviĝis rande de ŝtatlimoj, sed ankaŭ precize en punkto, kie kvar lingvoj renkontiĝas: la germana, franca, nederlanda kaj la ripuara (la lasta estas la loka dialekto, Kelmiser Platt, proksima al kelkaj limburgaj nederlandaj dialektoj, sed esence intera idiomo, kiun eblas klasifiki nek kiel germanan, nek kiel nederlandan). Dum la loĝantaro parolis ĉefe la ĝermanan idiomon, la lingvo de la administracio kaj leĝaro estis la franca, cetere afero tre normala en tiu regiono de la nuna Belgio (provinco Lieĝo).
En 1907 du lokaj esperantistoj, la mineja kuracisto Wilhelm Molly (germano) kaj Gustav Roy (franco), ekintencis el Neŭtrala Moresneto fari la unuan Esperanto-landon en la mondo, nomotan Amikejo. Estis komponita ankaŭ la samnoma himno kun teksto en Esperanto kaj aparte bela melodio. En 1908, dum la UK en Dresdeno, Gustav Roy ricevis subtenon de la Centra Oficejo de la E-Movado transloki la Centran Oficejon el Ĝenevo al Kelmiso kaj eĉ okazigi UK de Esperanto tie. Tiutempe 140 personoj (3,5% de la loĝantaro!) lernis Esperanton. Okazadis pluraj kursoj kaj ŝajnis ekzistonti belaj perspektivoj por Esperanto en tiu plene aparta eŭropa landeto. La majstro Zamenhof mem subtenis la ideon.
Tamen tio ne sufiĉis, ĉar fine la CO rezignis pri siaj promesoj kaj retiris la subtenon. La afero, post ioma pripensado, montriĝis politike tro tikla kaj riska, el kio fine rezultis kompleta seniluziiĝo en Moresneto kaj abrupta seninteresiĝo pri Esperanto tie. Baldaŭ ili havos pli seriozajn zorgojn. Post ses jaroj komenciĝos la Mondmilito, dum kiu Germanio okupos kaj aneksos Neŭtralan Moresneton. La loĝantoj nun fariĝos plenrajtaj germanaj civitanoj, kun ĉiuj rajtoj kaj devoj. Sed la ĉefa rajto kaj precipe Devo tiam estis militservi, kio aparte tragedie trafis la pacaman Amikejon. La Moresnetanoj intertempe evoluigis propran identecon tute preteran al la najbaraj nacioj, kaj ne vidis sencon murdi unu la alian pro alia nacieco, lingvo aŭ lojaleco al fremdaj ŝtatoj, eĉ se temis pri eksaj aŭ pasportaj landoj de pluraj Moresnetanoj. David van Reybrouck verkas ĝuste pri tiu temo, sekvante la militan kaj postmilitan sorton de Joseph Rixen, kiun germana virino naskis en 1903 en Neŭtrala Moresneto kiel senpatran
idon. Post gravediĝo kun sia labordonanto en Akeno ŝi fuĝis tien pro la socia honto. Joseph estis adoptita de Moresneta familio, kies familian nomon li ricevis, Pauly, sed ankaŭ alian propran nomon, Emil, ĉar tiu familio jam havis unu Josefon. Li ricevis ankaŭ la lokan naciecon de la adoptaj gepatroj: “neŭtralano”! Do kompleta konverto de identeco!
Post la Unua Mondmilito Neŭtrala Moresneto ekapartenos al Belgio, kiu nek milde nek fide traktis siajn novajn civitanojn germanlingvajn. Intertempe, en 1923, la bakisto Emil Pauly, la iama persono Jozefo Rixen, edziĝis al nederlandanino kun tute franca nomo: Jeanne Lafèbre, kun kiu li havos dek unu infanojn. La edzino komence parolis neniun el la tri lingvoj de Emil (germana, franca kaj la Kelmisa “Platt”), sed ja devos lerni ĉiujn tri, ĉar la etega Moresneto ja bezonis ilin ĉiujn por normale vivi sur tiuj 3,5 kvadrataj kilometroj. Ankaŭ la nederlanda certe bonvenis kaj ne maloftis. Same pluroblis la identeco de la Moresnetanoj, kvankam superregis la loka eksternacia. Tion la germana okupacianto ne povis kompreni, samkiel la najbaraj belgoj kaj nederlandanoj. Tro komplikis tio: po unu lingvo kaj idento por ĉiu opa kvadrata kilometro de cetere sensignifa landeto!
En 1923 li servas sian trian nacion, nun la belgan, kiel soldato en la Germania urbo Krefeld. La okupaciaj soldatoj tiam ne vere estis amataj en la postmilita Ruhr-regiono, eĉ se germansangaj, kia Emilo-Jozefo ja estis. Tiam li vizitas siajn biologiajn patron kaj avon, sed oni furioze elĵetas lin pro lia belga uniformo, kiun li certe ne mem povis elekti, pro nacieco ne-lia, samkiel mal-lia estis la denaska germana.
En majo 1940 Germanio vizitos lin neinvitita, kiam ĝi okupis kaj aneksis Neŭtralan Moresneton. Germana propagando nomis tion “La rehejmigo”. Nun la Moresnetanoj estos germanoj kaj devos servi tiun mastron, denove malvolonte kaj kun same tragediaj sekvoj kiel en la unua mondmilito. Emil-Josef Pauly-Rixen revenas al la sama kazerno en Krefeld, nun en la germana uniformo! Li dizertas kaj revenas hejmen, sed tie la belgaj aŭtoritatoj arestos lin pro lia servado al la germanoj! Li restos kaptita dum pli ol jaro. Kiel ajn li estas nepre ĉe alia flanko, por kiu ajn.
Mi jam tro multe rivelis de la enhavo de tiu ĉi malgranda sed valorega libro. Tamen ankoraŭ indas legi ĝin pro diversaj detaloj, kiuj rivelas la absurdecon de la kurioza landeto, kiun la fato ne karesis kaj kiu emis fariĝi la hejmlando de la neŭtrala internacia lingvo, eble la sola, kiu por tiu situacio taŭgintus. Preskaŭ samtempe aperis en la nederlanda lingvo alia libro pri tiu temo, vera historia studo, kvankam esee verkita, poste premiita kiel la plej bona historia libro de la jaro. (Philip Dröge – Moresnet, opkomst en ondergang van een vergeten buurlandje*. Spectrum, Houten/Antwerpen, 2016. 272 p.). Mi legis ĝin unuspire, kaj poste la nederlandan eldonon de Zinko, nun tradukitan al Esperanto, kiu estas vere persona historio sed tial ankaŭ pli homa kaj pli ilustra.
Aperis fakte du eldonoj de la Esperanta traduko. La unua (en 2016) svarmis je lingvaj eraroj, tiel ke mi rezignis ĝin recenzi. Ofte okazas ke ambiciaj duonlingvuloj tuj ekambicias traduki en Esperanton (kiel ekz. iuj tradukemegaj serbiaj kamaradoj de dubaj lingvaj kompetentoj), kio rezultigas neuzeblajn tradukojn, kiujn la kvalito de la originalaj aŭtoroj ne meritas, dum Esperanton ili nur damaĝas. La lingvo estas la plej grava piliero de nia ekzisto kiel lingva kolektivo kaj ni devas plene respondece rilati al ĝi. Feliĉe tion bone komprenis la eldoninto de Zinko, kiu baldaŭ represis ĝin en reviziita versio, en kiu la lingvaĵo pli bonas, sed ne vere plene. Jen kaj jen oni trafas akuzativajn erarojn (ekz. p. 50: “Mia edzino mi konis…”). Kelkfoje tio efikas vere konfuze. Ekz. p. 50/51: “Oni ne arestis lin kiel belgon… sed kiel germano…”. Do, iom pli bona ol la unua katastrofa eldono sed denove ne bona plurloke. Oftas ankaŭ diversaj rekte tradukitaj nederlandaj esprimoj kaj mallertaj sintaksaj solvoj. Tamen, pro la kvalito de la enhavo kaj la ligo kun Esperanto, mi plene rekomendas ĝin por legado, kun tiuj ĉi avertoj, kiuj ne rajtas foresti kiam temas pri libro en Esperanto. Ni devas danki la eldoninton pro ĝia valora entrepreno. Nun eble sekvu la brila libro de Philip Dröge, kiu havas multe pli da detaloj pri la Esperanta epizodo!
* Moresnet, leviĝo kaj subiro de forgesita najbara landeto.
Tiu ĉi artikolo estis publikigita en la oktobra numero 2018. Sekvi la plej novajn publikaĵojn de la revuo Esperanto povas membroj de UEA kaj la abonantoj. Aliĝi al UEA kaj aboni la revuon eblas ĉi-tie.